Fragment wydanej w Amsterdamie mapy z 1665 roku "Palatynat Poznański", autor Joan Blaeu (1596-1673), z kolekcji: David Rumsey Historical Map Collection. Mapa nie pozostawia wątpliwośći, że ówczesny Śrem leżał na wyspie.


Schematyczny plan sieci drożnej śremskiego węzła komunikacyjnego z 1837 roku. Dzieje Śremu pod red. Stefana Chmielewskiego


Mapa okolic Śremu, 1911 rok - dawne odnogi Warty w okolicach Wójtostwa i Kawcza. Przy okazji warto zwrócić uwagę na plan koszar - tuż nad napisem Altstadt (Stare Miasto). Część barakowa ma ściślejszą zabudowę niż później. Nowa część w trakcie budowy. Ze zbiorów MAPSTER igrek.amzp.pl


Panorama Śremu ca. 1931 rok - wysoki stan Warty i rozlewiska na północ od miasta. Fot. ze zbiorów Muzeum Śremskiego

Położenie geograficzne
Śrem położony jest nad Wartą w miejscu, w którym rzeka zmienia gwałtownie kierunek swego biegu niemal pod kątem prostym, z równoleżnikowego na południkowy. Warta, zataczając w ten sposób ostry łuk, zbliża się tuż do wysokiej krawędzi zachodniego brzegu pradoliny. Po wewnętrznej stronie łuku roztaczają się piaszczyste lub podmokłe tereny szerokiej na kilka kilometrów pradoliny, poprzecinanej niegdyś na odcinku od Łęgu do Psarskiego i Góry licznymi starorzeczami. Na podstawie pozostałości starorzeczy oraz ich nie zawsze jasnych opisów w dokumentach średniowiecznych można ustalić, że Warta płynęła tu dawniej kilkoma splątanymi ze sobą, różnej szerokości odnogami, przechodzącymi miejscami, z zależności od rzeźby terenu, w większe rozlewiska i mokradła.
Z tej płaskiej pradoliny, leżącej tu na wysokości 62-62 m n.p.m., wynoszą się miejscami o kilka (3-5) metrów wyżej od jej dna tereny suche, które do dzisiaj jeszcze w czasie wylewów powodziowych tworzą wyspy oddzielone starorzeczami powstającymi na nowo w tych warunkach. Największe z wyniesień zajęte zostało przez prawobrzeżną część miasta Śremu, połączoną mostem z jego częścią lewobrzeżną, zwaną Starym Miastem. W odległości 500 m na północny wschód od krańców miasta prawobrzeżnego znajduje się drugie podobne wyniesienie, na którym przed II wojną światową znajdował się stary cmentarz żydowski [tuż za zbiegiem dzisiejszych ulic Poznańskiej i Piłsudskiego w kierunku Zbrudzewa, przy tzw. drugim moście – przyp. KG i następne]. Opadająca stromo ku rzece wysoczyzna dyluwialna [polodowcowa], na której położona jest dzielnica Stare Miasto, wynosi się średnio 15-25 m ponad dno pradoliny i osiąga wysokość 85 m n.p.m. (jak na zachód od wieży ciśnień), a nawet ponad 90 m na zachodnim krańcu tej dzielnicy[1].

Gród Śrem
Przełom Warty koło Śremu stanowił najdogodniejsze miejsce przeprawy przez rzekę i jej pradolinę dla osób zdążających od Śląska przez Wielkopolskę i w stronę Kujaw, lub w kierunku przeciwnym[2].
Pierwsze wzmianki o Śremie związane są z grodziskiem o udokumentowanym archeologicznie istnieniu już w X wieku, na obszarze późniejszego cmentarza żydowskiego. Dzisiaj teren ten jest całkowicie zniwelowany. Grodzisko powstało najprawdopodobniej w celu kontrolowania i ochrony pobliskiej przeprawy przez Wartę.
Grodzisko to [sztuczny nasyp ziemny] należy zaklasyfikować do grodzisk tzw. pierścieniowatych (wklęsłych), które są pozostałościami grodów obronnych opasanych dookolnie wałem. Gród śremski posadowiony został na piaszczystej, płaskiej łasze, wznoszącej się niewiele (prawdopodobnie około 1 m) ponad poziom pobliskich bagien i starorzeczy przy średnim stanie wód. Teren ten, wbrew przypuszczeniom niektórych badaczy nie był zasiedlony w starożytności[3].

Przeprawa przez Wartę
W ścisłym powiązaniu z grodem pozostaje obiekt odkryty u podnóża wału w południowo wschodniej części stanowiska archeologicznego. Była to konstrukcja z pni dębowych (grubości 25-40 cm), zamocowanych przy pomocy tzw. haków (odpowiednio przyciętych konarów wychodzących z pnia) i zaciosów na bierwionach, czy też krótkich podpórek umieszczanych pod belkami głównymi. Całość układu o szerokości 3,6 m stanowiła rodzaj położonego na bagnie rusztu, na którym spoczywały kiedyś drobniejsze belki, faszyna, gałęzie brzozowe, leszczynowe, roślinność wodna, kamienie przysypane ziemią. Oś układu biegła na linii NO-SW [z północnego wschodu na południowy zachód, w tym samym kierunku biegnie dzisiejsza droga, na północ od opisywanej]. Jest to prawdopodobnie fragment drogi wiodącej ku przeprawie na Warcie, która obiegała gród od strony południowej i była przez niego bezpośrednio kontrolowana. Dolne poziomy drogi zostały zbudowane na przełomie X i XI wieku [4].
Już wówczas Śrem był ośrodkiem jednostki terytorialnej określanej mianem opola, później kasztelanii.
Znaczenie przeprawy rzecznej w Śremie, datowanej archeologicznie już na przełom X i XI wieku, chronionej przez gród z prawego brzegu Warty, rysuje się wyraziście na tle sieci drożnej Wielkopolski wczesnośredniowiecznej. Otóż w Śremie znajdował się bardzo ważny punkt węzłowy tej sieci. Najpierw należy wymienić starą drogę wrocławsko-poznańską. Biegła ona przez Trzebnicę, Żmigród, Poniec i Krzywiń, dalej przez Jerkę, Dalewo, Wyrzekę, Nochowo do Śremu, a stąd na północ przez Bnin i Kórnik. Wylot tej trasy ze Śremu na lewym brzegu Warty, przebiegający w pobliżu granic wsi Psarskie, zwany jest w dokumencie z 1279 roku „wielką drogą” (via magna). [...] Śrem był punktem etapowym nie tylko w kierunku na Poznań; stąd wybiegała bowiem również ważna droga przez Giecz do Gniezna, stanowiąca przedłużenie w tym kierunku szlaków z Głogowa i Wrocławia. Znamy dwa warianty tej drogi: jeden przez Bnin ku Gieczowi, drugi przez Mechlin, Zaniemyśl i Środę[5].
Można się domyślać, że ówczesna przeprawa przez Wartę w Śremie miała charakter mieszany, składając się miejscami z przejść naturalnych w postaci brodów, piaszczystych łach na głównym korycie Warty (rzeka, płynąc tu kilkoma odnogami, była znacznie płytsza niż dzisiaj), miejscami z grobli o konstrukcji drewniano-ziemnej na przejściach bagnistych oraz drewnianych mostów (znanych z opisów z wieków późniejszych) prowadzących przez głębsze odnogi starorzecza. O takim moście istniejącym na odnodze zwanej Czarny Strumień, więc po prawej stronie głównego koryta Warty, w pobliżu grodu, dowiadujemy się już z dokumentu z połowy XIII wieku; obowiązek jego naprawy spoczywał na mieszkańcach wsi klasztoru lubińskiego[6].

Śrem – Stare Miasto
Szczupłość miejsca [na jakim posadowiony był gród], ograniczonego do niewielkiej, naturalnej kępy otoczonej bagnami, brak w bezpośrednim sąsiedztwie gruntów uprawnych, nadto częste i burzliwe wydarzenia rozgrywające się na terenie grodu nie mogły sprzyjać pomyślnemu rozwojowi podgrodzia jako zalążka późniejszego miasta [...]. Jakkolwiek więc gród śremski należy uznać za najwcześniejszy, historycznie poświadczony obiekt osadniczy na terenie Śremu, a którego istnienie bez wątpienia miało wpływ na powstanie tu miasta, to jednak najstarszych początków osady miejskiej należy szukać na przeciwległym brzegu rzeki[7].
Miejsce najstarszego osiedla, z którego bezpośrednio rozwinęło się miasto Śrem, określa między innymi zachowana do dziś [obecnie rzadko używana] nazwa jego dzielnicy lewobrzeżnej - Stare Miasto. [...] O powstaniu na lewym brzegu Warty najstarszej osady miejskiej w Śremie zadecydowały bez porównania korzystniejsze niż na przeciwległym brzegu warunki topograficzne terenu. Dzięki tym warunkom takie czynniki sprzyjające rozwojowi osiedla rzemieślniczo-handlowego jak szlak śląsko-poznański wykorzystujący tu ważne przejście przez Wartę i istnienie przy tym ostatnim grodu kasztelańskiego mogły oddziaływać bez przeszkód w odróżnieniu od ciasnego podgrodzia śremskiego. Ruch na przeprawie warciańskiej, do ożywienia którego przyczyniły się i funkcje administracyjne grodu, wymagał także powstania tu osiedla dającego schronienie zarówno ludności zawodowo związanej z przeprawą, jak i tym podróżnym, zdążającym od strony Śląska, którzy z jakichkolwiek przyczyn nie mogli jeszcze tego samego dnia przeprawić się przez rzekę i rozlewiska na drugi brzeg. Wreszcie, poważny wpływ na powstanie w Śremie ośrodka wymiany towarowej miało silne zagęszczenie osad rolniczych na lewobrzeżnym jego zapleczu[8].
Lokacja osady miejskiej w Śremie na lewym brzegu Warty miała miejsce na prawie niemieckim w 1253 roku, tym samym co Poznań. Terenów głównej zabudowy Średniowiecznego Starego Śremu należy szukać wzdłuż brzegów Warty, na odcinku od okolic dzisiejszego mostu aż do Wójtostwa.

Nowy Śrem
W 1393 roku rada miejska, prosząc króla o pozwolenie na przeniesienie miasta na inne miejsce, skarżyła się na „rozliczne i rozmaite krzywdy, straty i szkody” ponoszone w przeszłości przez mieszkańców Śremu na skutek pożarów oraz rabunków i zniszczeń wyrządzonych im przez „zazdrosnych rywali i wrogów”[9].
W istocie lewobrzeżny Śrem, pozbawiony walorów obronnych był regularnie pustoszony przez oddziały zbrojne biorące udział we wszelkiej maści konfliktach wewnętrznych i zewnętrznych. Król Władysław Jagiełło przychylił się do prośby mieszczan i zezwolił na przeniesienie i założenia miasta od nowa.
W dokumencie lokacyjnym z 13 kwietnia 1393 roku określono położenie przyszłego Śremu następująco: „[...] na nowym miejscu czyli wyspie, zwanej Ostrów i Kobylec znajdującej się pomiędzy jeziorem Sabel i Czarnym Strumieniem [...]”. Nie jest to dokładne określenie naturalnych granic wspomnianej wyspy, w rzeczywistości wyspę tę otaczały z jednej strony – główne koryto Warty, płynące tym samym mniej więcej co dzisiaj miejscu, a z drugiej strony – łączące się ze sobą odnogi starorzecza, do których należały między innymi wymienione w dokumencie, a nieistniejące już dzisiaj „jezioro” (czyli rozlewisko) Sabel, zwane niekiedy Szabel (być może Zabiel), oraz Czarny Strumień. [...] Mimo regulacji głównego koryta rzeki w XIX wieku i znacznego obniżenia w stosunku do wieków ubiegłych poziomu wód gruntowych, zachowała się do dzisiaj niemal w całości kręta linia starorzecza, zwanego starą Wartą, wyznaczająca najdalszy zasięg rozlewisk wewnątrz zakola na odcinku od Łęgu aż po Psarskie i Górę[10].

Cytaty:
[1] Dzieje Śremu pod red. Stefana Chmielewskiego, Wydawnictwo PWN, Warszawa-Poznań 1972, s. 11
[2] jw. s. 13
[3] jw. s. 16
[4] jw. s. 17
[5] jw. s. 23-24
[6] jw. s. 24
[7] jw. s. 27
[8] jw. s. 28
[9] jw. s. 36
[10] jw. s. 41

[Zamknij]